نشریه معرفت فرهنگی اجتماعی
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 45، زمستان 1399)

موضوع خانواده به دلیل جایگاه و آثار مختلف و بی‌بدیلی که در حیات اجتماعی دارد، همواره به نوعی در جغرافیای دانش‌های مختلف علوم بشری حضور داشته است. تحلیل‌های روان‌شناختی، تاریخی، حقوقی و جامعه‌‎شناختی، نمونه‌هایی از رویکردهایی است که بر مدار خانواده صورت پذیرفته است و پژوهشگران رشته‌های مختلف سعی نموده‌اند تا متناسب با رویکردشان ابعاد و کارکرد و فراز و فرود آن را تحلیل کنند. قرآن کریم به‌عنوان کتاب زندگی بشر اهمیت خاصی به این مسئله داده است. اختصاص منظومه‌ای از آیات کریمه به این مسئله نشانگر جایگاه رفیع آن در این کتاب آسمانی و تاثیر عمیق آن در زندگی اجتماعی است. این پژوهش با روش تبیین کارکردی، مضامین آموزه‌های تفسیر المیزان را در باب خانواده صورت‌بندی نموده و بر پایه فطرت، آثار آن را در جامعه انسانی تبیین می‌کند و به این پرسش پاسخ می‌دهد که تفسیر المیزان منظومه خانواده قرآنی را بر محور فطرت چگونه سازمان می‌دهد؟
المیزان خانواده را در منظومه معرفتی مبتنی بر فطرت تحلیل می‌کند؛ به این صورت که تکوین این بنا را بر محور فطری بودن اصل زندگی اجتماعی و غایات وجودی فطری انسان معرفی می‌نماید و عناصر حفظ و استمرار آن را بر این محور ارزیابی می‌کند. در همین راستا، به سرمایه جنسی - که عنصر کلیدی در مسئله ازدواج و تشکیل خانواده است – به‌عنوان ابزار تحقق آن غرض وجودی نگاه می‌کند و در همین مدار، تفکیک نقش‌های جنسیتی و نیز قوامیت مردان در حریم خانواده را سازمان می‌دهد.

مسئولیت پذیری اجتماعی، پایه اخلاق اجتماعی است و از عناصر اساسی فرهنگ بومی ما، سرمایه اصلی جریان انقلاب اسلامی و از مفاهیم مهم برنامه توسعه پایدار جهانی و به معنای تعهد درونی و اخلاقی در مقابل جامعه و دیگران است. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی و قیاسی به بررسی مفهوم مسئولیت اجتماعی از نگاه اسلامی و ابعاد و ویژگی های آن پرداخته شده و به پرسش های اساسی درباره ماهیت و خاستگاه مسئولیت اجتماعی، گونه‌شناسی و نحوه اعتبار این مفهوم، نحوه صدق بر مصادیق، ارکان و ساخت مفهومی و نهایتا ارتباط آن با مفاهیم نزدیک، پاسخ داده شده است. چنانکه از تحلیل این مفهوم با استفاده از امکانات فلسفه و معارف اسلامی و با تکیه بر آرای یکی از متفکران برجسته معاصر در این حوزه به‌دست می آید، مفهوم مسئولیت اجتماعی در رویکرد اسلامی، نه صرفا یک قرارداد اجتماعی و حقوقی، بلکه مفهومی اخلاقی مبتنی بر حقایق و مبادی توحیدی و از سنخ معقولات ثانی فلسفی است که با در نظر گرفتن رابطه سبب و مسببی بین افعال اختیاری انسان و اهداف صحیح جامعه انسانی، با معیار فطرت و شریعت، انتزاع شده است و در امتداد مسئولیت انسان در برابر خدا و خویشتن، دامنه وسیعی در همه حوزه های زندگی اجتماعی با اولویت های خاص خود دارد و حد نصاب آن به عنوان یک ارزش اخلاقی، قصد رضای الهی است. همچنین این مفهوم، مفهومی جامع است که رابطه آن با حقوق اجتماعی رابطه تضایف، و نیکوکاری وجه ایجابی آن است.

علم مولفه‌های گوناگونی از جمله مبانی، موضوع‌، مسایل‌، روش و هدف دارد که اسلامی‌سازی آن، مستلزم تغییر در این مولفه‌هاست. این پژوهش با رویکرد تحلیلی و روش توصیفی درصدد پاسخ به این پرسش است که مبانی معرفت‌شناسانه‌، هستی‌شناسانه‌، انسان‌شناسانه و ارزش‌شناسانه، چه نقشی در تولید علم و علم دینی دارند؟ معرفت یقینی، با استفاده از ابزارهای مختلف علم، از جمله وحی، ممکن است. می‌توان از آموزه‌های وحیانی به‌عنوان روش و منبع خطاناپذیر در تولید علم بهره جست. همچنین با توجه به احسن بودن نظام خلقت و غایتمندی آن در اندیشه دینی‌، در تولید علم صرفا به جنبه‌ها و علل مادی جهان توجه نمی‌شود؛ بلکه عنایت به همه علل، از جمله علت فاعلی و غایی جهان‌، به ارایه تبیین‌ها و راه‌حل‌های جامع در به سعادت رسیدن انسان می‌انجامد. در انسان‌شناسی دینی، انسان موجودی دارای دو ساحت مادی و روحانی است؛ اما هویت او به بعد روحانی اوست. از‌این‌رو موضوع علم‌، انسان دارای روح ملکوتی است و غایت آن‌، زمینه‌سازی برای تحقق انسان متعالی خواهد بود. سرانجام در حوزه ارزش‌شناسی‌، ارزش‌ها مدرکات اعتباری‌اند که با واقعیات عالم خارج در ارتباط‌اند و می‌توانند در انگیزه عالم و انتخاب موضوع علم و تعیین هدف و به‌عنوان بخشی از قراین، در تعین نظریه‌های علمی نقش داشته باشند.

گافمن یکی از نظریه‌پردازان اجتماعی نیمه دوم قرن بیستم است که مدت درازی به‌عنوان یک شخصیت حاشیه‌ای در نظریه جامعه‌شناسی به‌شمار می‌آمد. با استفاده از ابزاری که فرانظریه در نقد و بررسی نظریات در اختیار پژوهشگر می‌گذارد، به‌سراغ نطریه نمایشی گافمن حرکت کرده‌ایم. گافمن در عرصه نظریه جامعه‌شناسی موقعیت ویژه‌ای دارد. از سویی وی را جامعه‌شناسی فاقد نظریه‌ای کلی، تک‌رو، خارج از جریان اصلی تفکر نظری و مبدع اصطلاحات خودساخته و غریب می‌دانند و از سوی دیگر، پیوندهای اندیشه وی با دورکیم، زیمل، مکتب کنش متقابل نمادی و اتنومتدولوژی و تلاش وی برای بنیاد نهادن جامعه‌شناسی زندگی روزمره، او را به نظریه‌پردازی با موقعیت ویژه تبدیل می‌کند. وی برای خلق دیدگاه نظری‌اش، از منابع فکری بسیاری استفاده کرد. هدف اصلی این مقاله ارایه بینشی روشن از نظریه اجتماعی گافمن (نظریه نمایشی / (Theaterical performance با نگاهی بازاندیشانه و فرانظری است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که نظریه نمایشی گافمن از انسجام نظری خوبی برخوردار است.

از سینمای ایران انتظار می‌رود که شناخت و باور عمومی ‌درست و مطابق با نگاه دینی و ملی از پدیده‌های فرهنگی به جامعه ارایه دهد. چادر نیز به‌عنوان پوشش اصیل ایرانی اسلامی ‌زنان، نیازمند تصویر‌سازی مناسب است. این مقاله با مروری بر تاریخچه پوشش در ایران و نگاهی به جایگاه چادر در اسلام، ضمن بررسی تصویر کلی چادر در سینمای ایران، با روش نشانه‌شناسی گفتمانی در نقد فیلم «چهارشنبه 19 اردیبهشت»، یکی از نمونه‌های سینمایی بازنمایی زن چادری  را مورد تحلیل  قرار می‌دهد. هدف از نگارش این اثر، بررسی نگاه فیلمساز به زن چادری است‌. تحلیل این فیلم، نشان می‌‌دهد که فیلم تصویری منفی از زن چادری به نمایش می‌گذارد که با تصویر واقعی آن در خاستگاه فرهنگی‌اش مطابقت ندارد.

هدف تحقیق حاضر، مطالعه رابطه بین استفاده از رسانه‌های اجتماعی و هویت قومی طلاب کرد و ترک حوزه‌های علمیه شهر قم بوده است. پژوهش پیش‌رو با محوریت دو رکن اصلی، یعنی «رسانه‌های اجتماعی‌» و «هویت‌های قومی» و همچنین ارتباط این دو رکن در جامعه موضوع پژوهش، سامان یافته ‌است. پرسش آغازین در این موضوع آن است که رسانه های اجتماعی مبتنی بر اینترنت چه جایگاهی در شکل دهی، تکوین، توسعه و تحول مولفه‌های هویت قومی دارند. روش تحقیق کمی بوده و برای گردآوری داده‌ها از پرسش‌نامه برخط استفاده شد. نتایج تحقیق نشان داد که استفاده از رسانه‌های اجتماعی با هویت قومی طلاب کرد و ترک همبستگی مثبت دارد. بر اساس این یافته‌ها، عامل اصلی در اثرگذار بودن رسانه‌های اجتماعی بر هویت قومی، متغیرهای واسط یا عوامل اجتماعی و محیطی است. در صورتی که طلاب ادراک بالایی از برجستگی‌های قومی فرهنگی، انگیزه‌های قومی سیاسی، ظرفیت اقدام قومی سیاسی، و فرصت‌ها و هزینه‌های قومی داشته باشند، رسانه‌های اجتماعی می‌توانند به مثابه یک ابزار، هویت قومی آنها را تحت تاثیر قرار دهند و تقویت کنند؛ اما در صورتی که آنها در برابر مباحث اجتماعی و سیاسی یاد شده خنثی باشند، استفاده بیشتر از رسانه‌های اجتماعی، تاثیری بر هویت قومی آنها ندارد؛ چرا‌که در چنین شرایطی، کاربران در برابر محتواهای قومی قرار نخواهند گرفت و لذا هویت قومی آنها نیز دچار نوسان نخواهد شد.